Fethiye’nin güneyinde olan ada, Fethiye’ye yaklaşık olarak 9 km. uzaklıktadır. Adanın uzunluğu 1 km genişliği 400 metredir. Gemiler Adası’nın güney yamacı sarp olup kuzey yamaç hafif bir eğim gösterir. Ortaçağda, Smybola olarak bilinen Ölüdeniz Havzası içinde yer alan Gemile veya Aya Nikola Adası M.S. 5. yüzyıldan itibaren bilhassa dinsel içerikli yerleşimlerin oluşması ile önemli bir konuma gelmiştir.
Adanın ismiyle ilgili bazı rivayetler vardır. Örneğin; adanın en yüksek
noktasındaki kilisenin Aziz Nikolas’a ithaf edildiği Ortaçağ Dönemine
ait bir denizcilik rehberinde rastlandığı bilinmektedir. Ancak bu Aziz
Nikolas’ın Dermede doğduğu sanılan ve Noel baba olarak bilinen St.
Nikolas olduğu konusunda mevcut bazı bilgilerin henüz doğruluğu veya
reddi hala kesinlik kazanmamıştır. Önemli bir Nikolas bu adada
yaşamıştır ancak kimliği hakkında henüz ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır.
Adada 1990 yılında Japon arkeoloji ekibi yüzey araştırmaları yapmıştır.
1995-2003 yılları arasında Fethiye Müze Müdürlüğü ve Japon Osaka
Üniversitesi ile birlikte arkeolojik kazılar yapılmıştır. Gemile Adası,
Karacaören Adasından ve civarında yapılan incelemelerde 11 adet
Basilika tipi kilise yanında birçok şapel, ev, depo, mezar ve sarnıç
bulunmuştur. Kısmen kesme taşın kullanıldığı dini yapılar daha çok
yöresel taşlarla yapılmış ve çok az tuğla kullanılmıştır. Kiliselerin
duvarlarında dini amaçlı fresklerin bulunduğu adada kiliselerin mozaikle
kaplı tabanları tahribe uğramıştır. Tepede doğu – batı uç noktalarında
2 ve 3 numara olarak adlandırılan iki kilise arasında 2,5 metre
genişliğinde 160 metre uzunluğunda tonozlu bir yol bulunmaktadır.
Adanın kuzey yamacında doğu-batı istikametinde uzanan bir duvarla
tepenin üst kısmında yoğunlaşan dini yapılarla aşağıda bulunan sivil ve
ticari yapılar birbirinden ayırt edilebilir. Bu durum adanın üst
bölümünün kutsal alan olduğunu gösterir.
Adanın takriben 150 metre batısındaki Karacaören adasında dumanla
işaret vermek amacıyla kullanıldığı düşünülen bir bacanın bulunması
muhtemel bir saldırı anında hem Gemile Adası halkını hem de Kayaköyü
halkını tehlikeye karşı uyarma amacı güttüğü düşünülmektedir.
Gemile Adası merkez olmak üzere Gemile Koyu, Ölüdeniz, Fethiye
Yarımadası, Şövalye Adası ve 12 adaların yer aldığı körfezde çeşitli
notlara yayılmış birçok kilise ve şapel kalıntılarına rastlanmıştır ki
bu da bölgenin döneminde yoğun bir dini faaliyet bulunduğu izlenimini
vermektedir.
M.S. 5-13. Yüzyıllar arasında yerleşim bulunduğu anlaşılan Gemile Adası
ve çevresinde bu derece fazla dini yapıların olması, 5. ve 7.
yüzyılda, Ön Asya’dan, Ege ve Akdeniz sahillerine deniz yoluyla yapılan
hac seferlerinin artması olabileceği gibi eski çağ ve Bizans’ın Yakın
Doğu ve Avrupa ile deniz ticareti açısından da ilişkisini ortaya
koymaktadır.
Orta Çağda dini yapıların dışında yaşayan ve çalışan insanların barınakları olan evler de bulunmaktadır. Adanın kayalık olması nedeniyle kilise ve evlerin temelleri kaya içine oyularak yerleştirilmiştir. Kalıntılar deniz yüzeyinde de görülmektedir.